Թուրքիայում սոցիալիստական շարժումը սկսվել է հայ հնչակյաններից

Հարցազրույց09:05, 02 Հուլիս 2013

Թուրքիայում սոցիալիստական շարժումը սկսվել է հայ հնչակյաններից

Թուրքական «Սի Էն Էն թուրքը» հարցազրույց է վերցրել Լիբանանի «Սոցիալ-դեմոկրատական հնչակյան կուսակցության» նախագահ Ալեքսան Քյոշքերյանից: Վերջինս Թուրքիայում էր գտնվում 1915 թվականի հունիսի 15-16-ին մահապատժի ենթարկված 20 հնչակյան գործիչների հիշատակին նվիրված արարողության մասնակցելու համար:

- Ի՞նչ կփոխվեր, եթե 1913 թ. Ռումինիայում կայացած Հնչակյան կուսակցության որոշումն իրագործվեր:

- Եթե հնչակյանները կարողանային հաջողության հասնել, ո´չ ցեղասպանությունը կլիներ, ո´չ էլ 5 միլիոն մարդ կզոհվեր: Օսմանյան Կայսրությունն էլ Առաջին աշխարհամարտի մեջ չէր մտնի: Սա էլ էր հավանական:

- Ըստ Ձեզ` ինչու՞ այս դեպքը (20 հնչակյանների մահապատիժը-խմբ.), որ Թուրքիայի պատմության վրա խորը հետք է թողել, այսքան երկար ժամանակ լռության էր մատնված:
- Այդ քսան կուսակցական գործիչների մահապատիժն անքակտելիորեն կապված է Հայոց ցեղասպանության հետ: Դեռ նոր-նոր են սկսում ինչ-որ բաներ խոսել: Այժմ արդեն համեմատաբար ազատ միջավայր կա:

- Զարմանալի չէ, արդյո՞ք, որ այս դեպքը մինչև այսօր Թուրքիայի սոցիալիստները օրակարգ չեն բերել:
- Շատ հետաքրքիր է` գուցե չեն իմացել, կամ գուցե իմացել են, բայց վախեցել են խոսել այդ մասին: Իրականում Թուրքիայում սոցիալիստական շարժումը հենց հնչակյաններից է սկսվել: Մեր կուսակցությունը հիմնվել է 1887 թվականին Շվեյցարիայում մի խումբկովկասահայերի կողմից: Նրանք վերցրեցին ռուսական սոցիալիստական հայացքները և դրանց հավելեցին Հայկական հարցը` Օսմանյան կայսրությունում ապրող հայերի իրավունքները:

- Դա կարո՞ղ եք փաստարկել:

- Փաստեր ունենք, որ առաջին սոցիալիստական կուսակցությունն ենք եղել: Անցած տարի, երբ կուսակցության հիմնադրման 125 ամյակն էինք նշում, արխիվից 1908 թվականի հեղաշրջումից հետո թվագրվող օսմաներեն փաստաթղթեր ենք գտել: Մենք այս հողերի առաջին սոցիալիստական կուսակցությունն ենք: Եթե պատմաբաններն էլ ուսումնասիրեն, ապա օսմանյան արխիվներում նորանոր ապացույցներ կգտնեն: Մեզ մոտ միայն պատճեներն են: Փաստաթղթերի օրիգինալները գտնվում են Թուրքիայում են: Հայերեն մի խոսք կա` ավելի լավ է ուշ լինի, քանի ընդհանրապես չլինի (Ուշ լինի, նուշ լինի-խմբ.)

- Թուրքիա-Հայաստան հարաբերությունների կարգավորման համար ինչպիսի՞ ապագա եք կանխատեսում: Թուրքիայում այդ հարցի վերաբերյալ հիմնականում ազգայնական դաշնակցականներից են պատասխան ստանում:
- Դրա պատճառը այն է, որ մեր քարոզչությունը թույլ է եղել: Այդ պատճառով մեզ միշտ քննադատում են: Լռության ժամանակն արդեն ավարտվել է: Վերջին 98 տարում, որպես հայկական առաջին կուսակցության անդամ, Թուրքիայում եմ և առաջին անգամ պաշտոնական շփումներ եմ ունենում:

- Խնդրի լուծման համար ի՞նչ բանաձև կառաջարկեք:
- Իմ հայացքները և Սփյուռքի մեր ընկերների հայացքները նույնն են: Թուրքիան Հայաստանին շրջափակման մեջ է պահում Ղարաբաղի հակամարտության պատճառով: Պետք է սահմանը բացել: Ցեղասպանության հարցն էլ մեզ համար ճշմարտություն է: Թուրքիան այդ իրողությունը ժխտում է, դեռ ավելին, մեր բոլոր պատմական հուշարձանների, մեր բնակավայրերի անունները փոխում է: Դա էլ է ցեղասպանություն:

- 2015 թվականի նախաշեմին այդ գործընթացը նոր թա՞փ կստանա: Նախատեսվում է, որ  100-րդ տարելիցին դիվանագիտության մեջ Ցեղասպանության ընդունման համար միջազգային ճնշում կլինի:
- Ցեղասպանությունը մարդկության դեմ ուղղված հանցագործություն է: Այն ժամանակային սահմանփակում չունի: Ինչ երեկ ենք պահանջել, նույն էլ պահանջելու ենք վաղը: Թուրքիան պետք է  ճանաչի ցեղասպանությունը, ներողություն խնդրի և նյութապես ու բարոյապես փոխհատուցի:

- Թուրքայի տեսանկյունից ամենաքննարկվող թեման փոխհատուցման հարցն է:
- Խաղաղությունը պետք է արդարության հիման վրա կառուցվի: Հակառակ դեպքում այն կփլուզվի: Իրավաբաններն այս հարցի վերաբերյալ պետք է խոսեն: Ամենակարևորը, որ առաջին քայլերն արվեն:

- Բայց Անկարան Հոլոքոստի պարագայում Գերմանիայի կատարած փոխհատուցումների պես գործընթացը չի ողջունում:
- Խնդիրը քաղաքական հարց է: Երբ 1948 թվականին Մարդու իրավունքների հռչակագիրն ընդունվեց, տրվեց նաև «ցեղասպանություն» եզրաբառի սահմանումը: 1948 թվականից հետո հրեաների համար ազգային պետություն ձևավորվեց, ցեղասպանության կոնվենցիայով որոշվեց Իսրայելին փոխհատուցում վճարել: Սակայն  հայերի պարագայում աշխարհում միայն 25 երկիր է ցեղասպանություն ճանաչել: Հիմքում մեծ տերությունների շահերը կան: Իսկ կարևոն այն է, որ կա մեկ իրողություն: Մենք միասին ենք ապրելու: Կարո՞ղ եք  Հայաստանը, Սիրիան, Վրաստանը իրենց տեղից մեկ այլ վայր տեղափոխել: Այդ համակեցությունը եղբայրության և վստահության վրա պետք է կառուցել: Սակայն մի տեղ այդ վստահությունը ցեղասպանության պատճառով կորսվել է:

Նշենք, որ 1913 թվականի սեպտեմբերի 17-ին Հնչակյան կուսակցությունը Ռումինիայում տեղի ունեցած ժողովի ժամանակ որոշում ընդունեց ոչնչացնել «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության ղեկավարներին: 1914 թվականին մի շարք հնչակյաններ ձերբակալվեցին: Ռազմական դատարանը Հնչակյան կուսակցության կենտրոնական խորհրդի անդամ Փարամազի (Մարտիրոս Սարգսյան) և նրա 19-ը ընկերների նկատմամբ «Անկախ և ազատ Հայաստան ստեղծելու նպատակով զինված գործողություններ իրականցնելու և օտար երկրներն Օսմանյան կայսրության դեմ հրահրելու» մեղադրանք առաջադրեց:

Դատարանի նախագահի այն հարցին, թե արդյո՞ք ճիշտ է, որ երկիրը մասնատելու, վերացնելու նպատակով անկախ Հայաստանի ստեղծման նպատակին եք ծառայել, Փարամազը հետևյալ կերպ է պատասխանում. « Դուք մեր երկիրը սրանից 600 տարի առաջ, փորձելով մեզնից խլել, բռնազավթեցիք: Մեր ժողովրդին անդադար ջարդերի ճանապարհով փորձեցիք վերացնել և այժմ էլ ամբողջ Օսմանյան երկիրը ջանում եք վերածել Թուրքիայի: Երբ դուք եք դա անում, չեք համարվում հանցագործ ու մեղավոր, բայց երբ մենք ենք ցանկանալու մեր պատմական իրավունքները կրկին ձեռք բերել, մեր ջանքերի համար մեզ մեղավոր եք համարում»:

Նրանք բոլոր են մահվան դատապարտվեցին: Մահապատիժն իրականացվեց հունիսի 15-ին: Կախաղանի մոտ Փարամազը գոչում էր. «Դուք միայն մեր մարմինը կարող եք սպանել, սակայն մեր դավանած գաղափարները` երբեք… Վաղը հայությունը, երկրի արևելքում անկախ և սոցիալիստական Հայաստանին է ողջունելու»:

Ermenihaber.am