ERMENI HABER AJANSI

Արևմտահայաստանի և արևմտահայերի հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնի «akunq.net» կայքը հրապարակել է թուրքական «Թարաֆ» թերթում լույս տեսած թուրք վտարանդի պատմաբան Թաներ Աքչամի հոդվածը` նվիրված իսլամացված հայերի խնդրին: Հոդվածը` ստորև:

1915թ. մայիսին, երբ սկսվել է հայերի մեծ տեղահանությունը (Հայոց ցեղասպանությունը-Ակունքի խմբ.), սկզբում մահմեդականության ընդունումը ներկայացվել է որպես այլընտրանք: Ցանկացողը կարող էր մուսուլման դառնալ և չաքսորվել: ԱՄՆ-ի և Գերմանիայի հյուպատոսներն իրենց հղած զեկույցներում հաղորդում են, թե հայերը պետության դռների մոտ մեծ հերթեր էին գոյացրել, և տեղի էր ունենում հավաքական դավանափոխություն: Հավատափոխ եղողներն իրոք չէին տեղահանվում: Միայն իրենց ապրած վիլայեթի սահմաններում ցրվում էին որևէ մուսուլմանական գյուղում կամ ավանում: Սակայն իսլամ ընդունողների թիվը ենթադրյալից շատ ավելին էր: Կառավարությունը թերևս այն պատճառով, որ այդչափ մեծ կրոնափոխությունն անակնկալ էր իր համար, հարկադրված եղավ չեղյալ անել այդ որոշումը:

«Նպատակն աքսորից փրկվելն է»

Պատճառը պարզ է. դավանափոխություն թույլ տալու նպատակն ուծացումն է: Սակայն մտավախություն կա, թե այդ հավաքական հավատափոխությամբ հայերը կպահպանեն իրենց իրական ինքնությունը: 1915 թ. հուլիսի 1-ին շրջաններ ուղարկված մի շրջաբերականով հաղորդվում է, թե այլևս թույլ չի տրվելու կրոնափոխ լինել: Ներքին գործերի նախարար Թալեաթն ասելով, թե «Սրանց նպատակը ոչ թե իրոք մուսուլման դառնալն է, այլ ընդամենը աքսորից փրկվելը», պահանջում է, որ այդուհետ ոչ մի դեպքում լուրջ չընդունեն կրոնափոխությունը: Քանզի նրանք, եթե անգամ մահմեդական դառնան, «զերծ չեն մնա անկարգություններից»: Հետագայում հաճախակի են շրջաբերականներ ուղարկվում գավառներ, և կտրականապես հաղորդվում է, թե ոչ մի բացառություն չի արվելու:

Մինչև 1915 թ. նոյեմբեր ավարտվում է հայերից Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստանի-Ակունքի խմբ.) դատարկումը, և հայերի թիվը նվազեցվում պարբերական կոտորածների միջոցով: Իթթիհադական կառավարությունը պատեհ չի համարում հայերին թույլ տալ նորից կրոնափոխվելու: 1915 թ. նոյեմբերի 5-ին շրջաններ առաքված հատուկ գրությամբ ծանուցվում է, թե «կրոնափոխների պահանջները պետք է ընդունվեն, անկախ այն բանից` նրանք աքսորվել են, թե ոչ»: Իսկ 1916 թ. գարնանից սկսած դավանափոխությունն այլևս հարկադրական է դառնում: Հայերին կագնեցնում են «կա’մ մուսուլման դառնալու, կա’մ էլ Դեր Զոր աքսորվելու» երկընտրանքի առաջ: Հայերը քաջապես տեղյակ են լինում, որ Դեր Զորի անապատներ ասելով` կոտորած և բնաջնջում ի նկատի ունեն: Այդ տարեթվից սկսած` ողջ մնացած յուրաքանչյուր հայ մահմեդական է դառնում: Հայերին թույլ է տրվում վերստին նախկին կրոնին վերադառնալ 1918 և 1919 թթ. հրապարակված շրջաբերականներով: Կարող ենք վստահաբար ասել հետևյալը. եթե նրանք նորից քրիստոնեության չեն վերադարձել, ապա Անատոլիայում ողջ մնացած ամեն մի հայ որպես մահմեդական է այնտեղ մնացել:

Ճամփորդության իրավունք չկա

Լա’վ, իսկ ինչպե՞ս են տարբերվելու իսլամացած հայերը: Կառավարությունը դեռևս չի վստահում հայերին` չնայած նրանց կրոնափոխ լինելուն, և հատուկ միջոցներ է ձեռնարկում  նրանց վերաբերյալ, որոշ արգելքներ սահմանում: Արգելքները ցանկը գլխավորում է ազատ տեղափոխվելու իրավունքը: Հավատափոխ հայերը չեն կարողանում օգտվել այդ իրավունքից, որը շնորհված է մյուս մահմեդականներին: Ճամփորդել կարողանալու համար պարտավոր են լինում հատուկ թույլտվություն ստանալ, բայց դա շնորհելու իրավասությունը չի գտնվում տեղական իշխանավորների ձեռքին: Թույլտվությունը կարելի է ձեռք բերել միմիայն Ստամբուլից, անմիջականորեն` նախարարությունից (Ներքին գործերի-Ակունքի խմբ.): Սակայն, չնայած այդ արգելքներին, շարունակվում են առանց թույլտվության ուղևորություններ գրանցվել: Թալեաթ փաշան հաճախ է հրամաններ ուղարկում շրջաններ և պահանջում, որ նախարարությունից թույլտվություն չստացած այդ անձանց արգելվի ճամփորդել:

Սակայն խնդիրը հետևյալում է. ինչպե՞ս պետք է պարզել ուղևորության մեկնել ցանկացողի կրոնափոխ հայ լինել-չլինելը:

Այդ հարցը լուծելու համար միայն մեկ ուղի կա. պետք է հայերի անձնագրերում այնպիսի նշում անել, որը կօգնի հասկանալ նրանց հայ լինելը: Այդ մասին որոշում է կայացվում: Այդպիսով հնարավոր կլինի կանխել մահմեդական անուն վերցրած հայերի` մյուս մուսուլման բնակչության մեջ անհետ կորչելը: Նրանց անձնագրերում արված այդ հատուկ նշումով կապահովվի մարդկանց տարբեր վերաբերմունքի ենթարկվելը, և կդյուրացվի նրանց հետևելու գործը:

«Գաղտնի հեռագիր»

Այս հսկողությունն ապահովելու նպատակով նախ 1916 թ. փետրվարի 1-ին բոլոր շրջաններ է առաքվում առաջին գրությունը: Եվ շրջաններից պահանջվում է «հաղորդել, թե կրոնափոխ եղած հայերն ի՞նչ կերպ են գրանցվել բնակչության ռեեստրներում, և դրանց փոխարեն նրանց ձեռքը տրված` անձը հաստատող փաստաթղթերում արդյոք բացահայտ կերպով նշվա՞ծ են նրանց դավանափոխ լինելը և ընտանիքի անդամների անունները, թե՞ ոչ»:

Ինչպես որ հասկանալի է դառնում նաև սույն փաստաթղթից, կառավարությունը պահանջում է, որպեսզի հարցն այնպես կարգավորվի, որ հավատափոխ եղած հայերը թե’ բնակչության գրանցամատյաններում հատուկ կերպով արձանագրվեն, և թե’ նրանց տրվելիք անձնագրերում այդ տարբերությունը նշված լինի:

1916 թ. փետրվարի 21-ին «գաղտնի» նշումով շրջաններ առաքված մեկ այլ հեռագրում ասվում է, թե «պարզ է դարձել, որ կրոնափոխ եղած հայերն ազատ կերպով շրջում են իրենց տրված նոր անձնագրերով»: Եվ դա կանխելու համար պահանջվում է, որ թաղամասի ոստիկանության պաշտոնյաների կողմից, առանց համապատասխան անձանց անձնագրերում «դավանափոխ է եղել» նշումը հանվելու, գրվի նաև նրանց գտնված վայրի անվանումը և «կնիք դրվի»:

Այդպիսով` համապատասխան անձինք ոչ միայն հատուկ գրանցված կլինեն բնակչության գրանցամատյաններում, այլ նաև մի հատուկ կնիք դրված կլինի, որի շնորհիվ պարզ է կդառնա, որ տվյալ անձը կրոնափոխ եղած հայ է: Ոստիկանությունը և ժանդարմերիան կգործեն այդ հատուկ կնիքին համապատասխան: Հետագա ամիսներին գավառներ ուղարկված հեռագրերով բազմիցս հիշեցվում է այդ մեթոդին դիմելու անհրաժեշտության մասին:

Պարզ կդառնա նրանց հայ լինելը

1917 թ. մայիսի 22-ի ամսաթվով թվագրված մի հեռագրից տեղեկանում ենք, թե ինչպես է իրականացվել այդ կիրառումը: Համապատասխան հեռագրում հիշեցվում է 1916 թ. փետրվարի 21-ի շրջաբերականի մասին, և տառացիորեն հետևյալ կերպ է կրկնվում այն գործողությունը, որը պետք է արվի. «… դավանափոխ եղած հայերի օսմանյան փաստաթղթերի հետևում պետք է գրվեն նրանց` բնակություն հաստատած ավանների և թաղամասերի անվանումները և կնքվեն ոստիկանության ղեկավարության կողմից: Այդ մասին գրված էր 1331 թ. (1915 թ.-Ակունքի խմբ.) փետրվարի 8-ի ծածկագիր հեռագրում: Այնուհետև նրանց օսմանյան փաստաթղթերում, որոնց հավատափոխությունն ընդունվել է, դարձյալ գրել նույն կերպ և կնքել բնակչության ղեկավարների կողմից: Ոստիկանության և ժանդարմերիայի գրասենյակներն էլ պետք է տեղյակ լինեն, որ այդ նշանը վերաբերում է դավանափոխ հայերին, և վերջիններիս ճամփորդությունների ժամանակ նրանց նկատմամբ վերաբերմունք դրսևորեն` ըստ պահի թելադրանքի»:

1916 թ. դրությամբ կրոնափոխ եղած հայերի ոչ միայն գրանցումները, այլ նաև անձնագրերն այնպես են կարգավորվում, որ հասկանալի լինի տվյալ անձանց հայ լինելը: Հենց սա է այն կիրառումը, որ ներկայում շարունակում է գործադրվել Թուրքիայում: Իթթիհադական մտայնությունը հանրապետական շրջանի ողջ ընթացքում մնացել է ղեկավար դիրքերում: Առանձնապես շատ բան չի փոխվել այսօր:

Խնդիրը կարելի է ամփոփել հետևյալ կերպ. այս պետությունը ստեղծվել է իր քաղաքացուն չվստահելու հիմքի վրա:

Ermenihaber.am